Tirzo Martha, Chronisch Monochroom

Ik kwam precies op tijd in Curaçao aan om de opening van Chronisch Monochroom, de solo tentoonstelling van Tirzo Martha bij het Curacaosch Museum mee te maken.

Ik ben blij dat ik er bij kan zijn. De werken in de tentoonstelling zijn gemaakt in 2021 en 2022, na een langdurig ziekbed vanwege hartproblemen in Curaçao en Colombia en revalidatieperiode van 2018 tot 2021. Ik ben blij dat hij weer beter werd en aan het werk kon (voortaan wel met een batterij aan assistenten voor het zware werk wat hij niet langer mag doen) en ik het resultaat persoonlijk kan zien!

Martha lag drie maanden in een klinische smetteloos witte omgeving, het witte plafond waar hij uren naar staarde, witte muren en machines en doctoren en verplegend personeel in witte uniformen. Een op zich staande omgeving met rigide regels en een vaste routine. Afgesloten, ver weg, ‘los’, van de rest van de wereld. Het doet me terugdenken aan hoe ik met een acute blinde darm ontsteking als tiener in het ziekenhuis belande en hoe wereldvreemd ik me voelde, totaal overvallen door de buitenwereld in de auto terug naar huis, toen ik ontslagen werd. Dat was al na 10 dagen of zo, ik kan me er alles bij voorstellen wanneer Martha vertelt dat hij zich na al die maanden ‘aangevallen’ voelde door het kleurenpalet wat hem overviel in de buitenwereld na zijn ontslag.

Zijn installaties waren over de jaren heen altijd veelkleurig ‘typisch Caribisch’. Veelvuldig verblijf in het buitenland had invloed op zijn kleurpalet en zijn installaties werden ‘schoner/overzichtelijker’, passend binnen het eurocentrisch kleurpalet en canon zoals al te zien in de werken in de tentoonstelling bij Beelden aan Zee in 2017 voor hij ziek werd

Nu is de kleur (bijna) geheel verdwenen. Alles is wit, wit, wit, op wat natuurlijke kleuren van objecten in de installaties na. Dat werkt (ik ontkom ook niet aan mijn eurocentrisch referentie kader). Esthetisch en qua vorm zijn de werken krachtig, ze staan, je kunt er niet omheen, ze eisen je aandacht op. De praktijk van Martha is betrokken en maatschappelijk. Zijn installaties zijn een combinatie van (deels hergebruikte) herkenbare alledaagse objecten. We zien half afgemaakte bouwsels van betonblokken zoals je die veel ziet op alle eilanden (men spaart en bouwt steeds weer iets erbij in delen als er weer genoeg spaargeld is), ook buiten in de tuin popt een dergelijk bouwsel op in de overkapping achter de lokale band die staat te spelen tijdens de opening.

We zien objecten uit het gebruikelijke typisch arsenaal van Martha terugkeren. IJskasten; delen van pick-ups; toiletpotten; producten uit de supermarkt als toiletpapier; tl-buizen; paraplu’s; Afrikaanse beelden en nep haar (Monika Dahlberg popt in mijn hoofd); autobanden; tuin- en huissculpturen die refereren naar de Grieken maar bij nader inzien zijn het ezels. Met zijn installaties stelt hij al decennia lang, grotere onderliggende sociale en politieke problemen op het eiland, maar ook eiland overstijgend, ter discussie. Ook dat, inhoudelijk, werkt nog steeds, je wordt in die zee van wit gezogen, het prikkelt zelfs nog meer dan voorheen de verbeelding en verwondering, waardoor je ongemerkt ook meer tijd met het werk doorbrengt.

Martha maakt conceptuele kunst, hoofdzakelijk in het medium installaties / assemblages en (in wat mindere mate) performatief.

Bij conceptuele kunst staat niet het kunstwerk maar het overbrengen van het idee (concept) en de intentie van de kunstenaar centraal. Conceptuele kunst is vaak niet logisch maar intuïtief. Het uiteindelijke werk wat je te zien krijgt is soms niet meer dan een vorm van documentatie. Het zijn niet alleen de structuren van de kunstwereld die kunstenaars in twijfel trekken, er is vaak een sterke sociaal-politieke dimensie in het werk, die hun bredere ontevredenheid over de samenleving en het overheidsbeleid weerspiegelt. Dat zie je terug in het autonoom werk van Martha.

Marcel Duchamp en zijn bekende werk Fountain (heren urinoir) uit 1917, wordt als de voorloper van conceptuele kunst gezien dat vanaf de jaren 50 niet meer weg te denken valt in de kunstwereld. Voorbeelden van conceptuele kunstenaars zijn Joseph Beuys (Duitsland) bekend van zijn social sculptures, Robert Rauschenberg (America), Nam June Paik (Zuid Korea) bekend van zijn videowerken en onderdeel van het internationaal gerenommeerd kunstenaars collectief Fluxus, Ai Wei Wei (China), en Cildo Meireles (Brazilië). Uit de Caribische regio Félix González-Torres (Cuba) bekend van zijn gouden toilet in het Guggenheim, Stanley Brouwn (Suriname) bekend van This Way Brouwn (niet de in 2022 overleden vakbondsman Stanley Brown, maar de broer van beeldhouwer Hortence Brouwn) en lokaal op Curacao ook Martie Genger.

Het appreciëren van conceptuele kunst is voor iedereen, overal, een aangeleerde smaak. Om te beginnen moet je denk ik überhaupt een ‘nieuwsgierig’ mens zijn. Het begint met geprikkeld worden door een eerste werk. Je ziet iets waar je geen jota van begrijpt maar je haakt toch niet af. Zonder dat je snapt waarom intrigeert het en blijft het je bezig houden omdat het ‘raar’ is. Het heeft blijkbaar je verwondering en verbeelding aangesproken en het laat je niet los. Het appreciëren komt als je je verbeelding en verwondering de vrije loop laat en je vastbijt. Over tijd veel werk gaan zien in projectruimtes, galeries, musea, erover praten met anderen, met de kunstenaars, veeeeel lezen, en naar presentaties en lezingen van conceptuele kunstenaars, historici en curatoren. Het vraagt kortom veel meer actie dan naar een mooi herkenbaar schilderij of sculptuur kijken. Niet iedereen, zelfs al zijn ze nieuwsgierig en daarmee een potentiële liefhebber, heeft toegang, tijd of de middelen om ‘die investering’ te kunnen doen. Daarnaast is er dus een enorm publiek wat zich door deze stroming echt helemaal niet aangesproken voelt, ook okay, smaak is in the end altijd subjectief en gelukkig maar dat maakt de wereld divers en verscheiden en dus interessant!

Martha’s autonoom werk is niet zo bekend op het eiland. Dat is niet zo gek, zijn carrière als autonoom kunstenaar heeft zich vooral buiten het eiland afgespeeld. De lokale kunstgemeenschap en bewoners zijn daardoor weinig tot niet in de gelegenheid geweest om zijn autonome praktijk de afgelopen decennia te kunnen volgen.

Het is, zo stipt Martha zelf aan in zijn openingswoord, 21 jaar geleden dat hij (m.u.v. groep tentoonstellingen als Arte ’99 en Antipasodo 2010), zijn werk presenteerde in Curaçao. Beetje kip en ei verhaal. Het is hem ‘kwalijk’ genomen dat hij (hoewel zijn werk meestal over Curaçao en de regio gaat) zichzelf buiten de gemeenschap plaatste, zich afkeerde, ‘een snob’. Omgekeerd klaagde hij juist door de jaren heen over gebrek aan interesse of aandacht uit de (kunst)gemeenschap voor zijn werk.

Beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald. Met deze lokale solo: met een totaal van 28 enorme werken, reguliere schoolbezoeken die het museum de afgelopen 5 jaar standaard al organiseert, plus extra activiteiten als een lezing van Martha over zijn autonoom werk en werkproces de afgelopen decennia, en verschillende rondleidingen voor publiek met uitleg (deels op een aantal vaste dagen of op afspraak), nemen het Museum en Martha actief het initiatief de ontstane afstand en de daardoor relatieve onbekendheid en soms ook onbegrip voor Martha en zijn werk te overbruggen. Met succes en naar tevredenheid merk ik bij zowel Martha, het museum en in de gemeenschap, goed om te zien en horen ook want de internationale erkenning die Martha’s autonoom werk en daarmee ook Curaçao krijgt is met recht iets om trots op te zijn!

Omdat het om zoveel grote installaties gaat worden de werken niet alleen in het museum maar deels ook gepresenteerd in Fruteria Bashi, het atelier van Martha, in verschillende hoge ruime loodsen waar hij normaal zijn werken maakt en opslag heeft. Tijdens de opening is Martha zoals verwacht druk bezig en we spreken op een andere dag af om de werken op het atelier rustig te zien en bij te kletsen.

De werken van Martha hadden tot nu toe altijd titels, lange poëtische titels, ondersteunend aan de werken. Anders dan voorheen hebben geen van de werken in de tentoonstelling een titel, en ook dat werkt. Martha is na zijn bijna-doodervaring veranderd. Na de schrik, onzekerheid, angst en een leven wat volledig op zijn kop stond is hij van zijn zeep box afgestapt. Nu is het ‘Show, don’t tell’: ook titels blijven achterwege. Martha laat alleen ‘zien’ wat hem bezighoud (het concept) en wil en gaat in gesprek. Hij heeft vertrouwen in zichzelf en zijn ideeën met een gezonde dosis humor. Er is een soort van nonchalante intuïtieve speelsheid in de werken geslopen. Dat geeft lucht. De werken hebben ruimte voor eigen interpretatie, ruimte voor dialoog, ruimte om na te denken of om iets voorbij te laten gaan. Het maakt zijn werken alleen nog maar krachtiger met nog meer zeggingskracht en tegelijkertijd is het werk (en hijzelf) toegankelijker en bereikbaarder geworden.

Spanta Nigga (Nigga Verschrikker)

Uitzonderingen bevestigen de regel, op het atelier is er één werk met een titel: “Spanta Nigga (Nigga Verschirkker). Hij vertelt dat het hem hoog zit: de discussies over zwart en wit, institutioneel racisme, hoe men elkaar ziet en met elkaar omgaat zwart met zwart, wit met wit, zwart met wit, wit met zwart, anders zijn, ‘we’ en ‘the other’, met ongelijkheid, wat gunnen, geven, en krijgen we (van) elkaar, en wat niet, vooroordelen en veronderstellingen, het gebrek aan kennis of zelfs maar interesse over andere culturen, gewoontes, tradities, religies en de weinig ruimte die we aan elkaar geven voor verschil ondanks dat er met verschil best prima met elkaar te leven valt. Wat is het dat we al zo lang blijven hangen op het maken van keuzes op basis van huidskleur en daar kwaliteiten (of veronderstelt gebrek aan kwaliteit) aan koppelen zonder naar de mens achter die kleur van de huid te kijken.

Daarbinnen bevraagt hij zichzelf de afgelopen tijd, zijn eigen rol, vooral ook hier op het eiland. Hoe ziet hij mensen, hoe zien mensen hem, als mens, als kunstenaar, als professional? Waarom heeft hij als het over zijn werk gaat vooral een cirkel om zich heen van witte mensen, witte collega’s, vrienden, kunstprofessionals, waarom vindt hij de gesprekken met hen makkelijker en wil en kan hij dat veranderen en wat en hoe dan?

Deze tentoonstelling geeft hem zijn antwoord denk ik, Martha lijkt de veiligheid van de cocon van gelijkgestemden open te willen breken met andere gesprekken en invloeden. “Other” (en soms is ‘other’ zijn eigen eiland/eilanders) toe laten.

Hij vertelt ook over zijn recente bezoek naar Taipei waar tot deze maand (januari 2023) een werk van hem te zien is in een groepstentoonstelling. Hij zich bij een bezoek aan de kunstacademie tot zijn grote schrik realiseerde hoe beperkt zijn kennis is. Hij niets herkende of wist van de daar gedoceerde canon, kunstgeschiedenis en referenties die allemaal buiten het Eurocentrische perspectief (zijn perspectief) bleken te vallen. En dat terwijl de werken die hij daar zag hem enorm inspireerden en prikkelden en in zijn ogen ook van grote kwaliteit waren, het gaf hem te denken.

Martha lijkt de afgelopen twee jaar ruimte voor andere meningen dan die van hemzelf te maken en vooral ook zijn eigen mening te bevragen en (deels) te veranderen, te evolueren. ‘Nothing’s set in stone anymore’. Het heeft hem weer een grote stap doen maken in zijn werk! Ik vermoed dat ook zijn meest recente confrontatie in Taipei met de beperking en lokaliteit van de Eurocentrische canon (die hij altijd hoog in het vaandel heeft/had) zal maken dat hij zich zal ontworstelen aan die door zichzelf opgelegde dwangbuis, invloeden van overal zal toelaten en zijn verbeelding en verwondering de vrije loop laat.

Go Tirzo, Sin Miedu (zonder angst)!

Chronisch Monchroom
Nog te zien tot 28 Februari 2023

Curacaosch Museum
Van Leeuwenhoekstraat, Otrobanda, Willemstad
Dinsdag t/m vrijdag: 08:30–16:30, zaterdag: 10:00–16:00
Zondag en maandag: gesloten
26 januari: 19.00 – 21.00 uur – Lecture Tirzo Martha
11 februari: 10.30 – 12.30 uur – Rondleiding met Tirzo Martha
https://hetcuracaosch.museum/

Fruteria Bashí (atelier)
Mohinkanenweg 8, Willemstad
14 januari: 10.30 – 12.30 uur – rondleiding met Tirzo Martha

Rondleidingen (beide locaties) op afspraak:
Judaline Cyntje, manager@hetcuracaosch.museum