Noailles
Kwadèboukè, Ayiti

Haïti (Ayiti) is bekend door een aantal kenmerkende technieken die gebruikt worden in kunst en ambacht, waarvan metaalbewerking er een is. Het was beeldend kunstenaar George Liautaud (1899-1991) die midden-twintigste eeuw de “fer découpé” techniek ontwikkelde. Hij nam blikken en vaten die hij hergebruikte voor zijn werk door deze plat te slaan met hamers en dan vervolgens te bewerken tot sculpturen. Hij inspireerde jongere kunstenaars als Serge Jolimeau die op zijn beurt weer een mentor is voor hedendaagse kunstenaar Jean Remy Eddy.

George Liautaud, Goat with two heads (1961), collectie: MOMA

Maar het werk deed meer, het bracht een bloeiende economie voor ambachtslieden in zijn directe omgeving. De wijk Noailles ligt in de stad Croix de Bouquette (ca. 400.000 bewoners) pal naast groot Port-au-Prince. Rapper Wycleff Jean (bekend van the Fugees) komt hier vandaan. Noailles drijft anno 2017 op de “les forgerons”, ambachtslieden en producten. De producten zijn vaak kopieën of bewerkingen van werken die Liautaud of andere kunstenaars eerder al maakten; populaire beeltenissen als de tree of life; christelijke beeltenissen als engeltjes voor de vele missionarissen die Haïti kent en men werkt in opdracht. De authentieke kunstvorm heeft zich hier mede vertaald in een commerciële ambacht waar de hele wijk van leven kan. In omgekeerde vorm zien we dit bij hedendaagse kunstenaars als El Anatsui die juist geïnspireerd door de vele commerciële ambacht producten van flessendoppen en staaldraad die we overal op markten zien in Afrikaanse landen, hedendaagse kunstwerken ging maken van diezelfde her te gebruiken materialen als flessendoppen

Noailles is niet alleen een van de top toeristen bestemmingen in Haïti, na de aardbeving werkt de wijk ook aan opdrachten voor de Amerikaanse warenhuisketen Macy’s en andere buitenlandse opdrachtgevers wereldwijd. De ambachtslieden hebben om het werk in goede banen te leiden een vereniging opgezet die het belang van de ambachtslieden vertegenwoordigt maar ook de wijk als geheel.

Werkplaats van een van de ambachtslieden.

Alle werkplaatsen hebben een uithangbord zodat je weet bij wie je bent.

Ik ben in de wijk voor een studio bezoek bij kunstenaar Jean Remy Eddy (1976) en merk dat zijn studio eigenlijk een centrum is voor de wijk. Eddy is sinds 10 jaar de president van de vereniging van ambachtslieden en hij heeft daardoor weinig tijd meer voor zijn eigen vrije werk als kunstenaar. Eddy wil graag aftreden maar het dorp wil hem niet laten gaan en ik kan wel zien waarom. Eddy is inspirerend en heeft veel liefde voor zijn wijk. Ze noemen hem de burgermeester, als er iets is (werk of persoonlijk) komen ze bij hem en hij helpt altijd met advies! Na het winnen van een grote kunstprijs in Frankrijk gebruikte Eddy het geld om een klaslokaal, een kleine bibliotheek, een kantoortje, een bar, een galerie en een podium te bouwen. Het volgende project is een residentie voor internationale kunstenaars. Hij heeft de grond al, en de volgende investering is de fysieke ruimte bouwen waar internationale kunstenaars dan kunnen verblijven en werken. Alles gaat stap voor stap eerst sparen voor de grond die is er dus nu, dan voor de stenen, dan de ramen, het cement, het salaris voor de constructiewerkers en tools, een watertank, wat meubels. De goedlachse Eddy heeft een lange adem en ik kan zelf hier zien met wat hij al bereikt heeft dat hij deze missie uiteindelijk zal realiseren, linksom of rechtsom. Tot het zover is werkt hij ook veel met lokale hedendaagse kunstenaars uit andere steden die de ambachtslieden in de wijk andere ideeën kunnen geven zoals Maksaens Denis. Denis studeerde en woonde en werkte na zijn studie een aantal jaren in Frankrijk en Senegal voor hij voorgoed terugkeerde naar Port-au-Prince in Haïti. Hij werkt met multimedia, interactie design en sound waar hij heel toffe grote installaties mee maakt. Denis was afgelopen najaar nog te zien in Halles de Schaerbeek in Brussel.

Detail werk Jean Remy Eddy.

Impressie van de binnenplaats van Jean Remy Eddy

Maksaens Denis, Vivi 2.0 (2012)
(het videoscherm en de interactieve software wat in het werk hoort zijn verdwenen maar de Robot is “still standing”).

Internationale bezoekers uit de kunst kunnen uitnodigen is onderdeel van zijn overall visie voor de wijk. Hij heeft zelf kunnen ervaren (Eddy is ieder jaar wel een aantal maanden in het buitenland) wat een internationaal netwerk voor hem en zijn werk heeft gedaan. Hij wil graag deze residentie voor zijn wijk om zo de toegang tot internationale kunstenaars, curatoren etc. voor de ambachtslieden en vooral voor mogelijke jonge kunstenaars in spe, mogelijk te maken. Het zelf zien van wat andere kunstenaars doen met jouw techniek maakt dat er altijd wel iemand in de wijk is die daar dan weer iets mee doet wat weer zorgt voor innovatie in de producten die de wijk maakt! Ook worden er zo denkt hij meer bewoners als uitwisseling uitgenodigd om naar het buitenland te gaan waar ze ook weer kennismaken met andere technieken, werkmethodes etc.

Jean Remy Eddy

Eddy is een van die mensen die vanuit het hart werken, die altijd het groter belang voor zijn eigen belang kiest omdat hij zich verantwoordelijk voelt voor zijn omgeving en ook ziet dat wanneer iedereen het goed heeft, hij het ook goed heeft. Hij vertelt dat in de afgelopen 10 a 15 jaar de wijk en de ambachtslieden positief zijn veranderd, langzaam maar gestaag. En na de aardbeving in 2010 heeft de overheid geïnvesteerd in deze wijk door de her-aanleg van straten, planten van bomen, straatlantarens met sculpturen in de eigen techniek die werken op zonne-energie en afrasteringen van de huizen en de straat waar ook taferelen met de metaal techniek gebruikt zijn.

Straatlantaarn met zonnecel.

De publieke taferelen zijn allemaal traditionele beeltenissen die men langzaam ziet verdwijnen (suikerriet, een kapper van suikerriet, een vrouw met een ezelkar, etc.) Van oudsher waren er suikerriet plantages in dit gebied, die zijn allemaal verdwenen. Dit ambacht heeft het dorp een nieuwe bron van inkomen gegeven. Doordat de wijkbewoners ook zien wat dit economisch voor hun wijk en voor hen doet, voelt men zich steeds meer verantwoordelijk omdat men nu ook wil houden wat men heeft en ook ziet dat je dan dus als wijk en bewoners moet zorgen dat je investeert in je eigen toekomst.

Wat bijzonder is en ik niet wist dat ik zou zien is dat er voor de wijk ook geïnvesteerd wordt in hedendaagse kunst in de publieke ruimte. Beeldend kunstenaars ook van buiten de stad worden gevraagd om publieke werken te maken. Zo maakten kunstenaars als Mario Benjamin, Barbara Prézeau-Stephenson en Serge Jolimeau allen buitenwerken en Tessa Mars maakte in opdracht de muurschilderingen in de lokale Voudou Tempel.

Serge Jolimeau: Sensualiteit (2014)

Serge Jolimeau (1952) ontwikkelde zich geïnspireerd door Liautaud en onder toeziend oog van Murat Brierre. Zijn werk was onder andere te zien in het Brooklyn Museum. Het was Jolimeau die, nadat hij werk ontwierp voor de “Clinton Global Citizen Award”, de eerste opdracht met Macy’s binnen haalde. Jammer genoeg zie ik wel zijn werk maar heb ik de kunstenaar zelf niet kunnen ontmoeten.

Barbara Prezeau-Stephenson, Miray Tan (2013)

detail Miray Tan

AfricAmerica locatie

Het werk van Prezeau-Stephenson (1965) is in de straat waar ook de ruimte van stichting AfricAmerica staat, opgericht door Prezeau Stephenson, waar kunstenaar Maksaens Denis momenteel directeur van is. Ze organiseren daar tentoonstellingen en om de 2 a 3 jaar een groot forum waar internationale mensen uit de kunst voor worden uitgenodigd. Het eerst volgende Forum zal in 2019 zijn. In 2015 brachten ze een catalogus uit via het Ministerie van Cultuur met daarin een overzicht van de hedendaagse kunstenaars in Haïti.

Het werk van Benjamin bestaat uit een aantal stalen prielen over een grote goot waar normaal gesproken water in staat wat de buurtbewoners gebruiken om te koken, te wassen, etc. `aan de bovenkant van het prieel heeft Benjamin in de dikke staalplaten uitsnijdingen van een bloemmotief gemaakt. Overdag laat de zon het bloemmotief als een bewegend motief in de schaduw op het water zien. Haïti was al ruim 100 jaar vrij van cholera maar met de komst van de hulpverlenende UN troepen in 2010 is er weer cholera in Haïti. Men dacht dat het onder controle was maar het is op het moment weer volop actief en er sterven dagelijks mensen aan cholera (tussen 2010 en nu ruim 30.000 doden). Ter bescherming van de bevolking heeft men het water afgesloten voor gebruik. Je ziet overal enorme lege goten die normaal gesproken voor watertoevoer gebruikt werden en die nu vooral gebruikt worden als vuilnisbelt en vol met plastic liggen. Hopelijk repareert de UN de schade aan de kanalen en maakt deze schoon nadat ze de besmetting van het water hebben opgelost. Zo zal het werk van Benjamin in de toekomst weer in volle glorie te zien kunnen zijn, iets wat niet alleen het werk verdient maar ook de bewoners en de bezoekers van de wijk!

Mario Benjamin, Motiv Pop Marguerite (2015)

detail Motiv Pop Marguerite

Net als in het christendom ziet men in Voudou een goede relatie met kunstenaars. Kunstenaars in Europa krijgen opdrachten voor het maken van werken voor de kerk en in Haïti merk ik dat precies hetzelfde gebeurt en zie je veel werken van kunstenaars terug in de tempels. Zag ik 6 weken terug nog Gerhard Richter in de Dom van Keulen deze week zie ik de opkomende jonge kunstenaar Tessa Mars in de Tempel van Noailles. Hoewel deze opdracht niet representatief is voor haar vrije werk is haar stijl herkenbaar. Ik ontmoette Mars in New York deze zomer waar ze drie maanden in residentie was via het in de regio super actieve Davidoff Initiatief bij Residency Unlimited waar ik al een aantal jaren “visiting curator” ben. Naast de mid-carrière kunstenaars als Benjamin en Denis is Mars de nieuwe opkomende generatie die na haar studie in Frankrijk in 2006 terugkeerde en haar praktijk als hedendaagse kunstenaar gewoon thuis in Haïti wil uitoefenen.

Tessa Mars, interieur lokale Voudou Tempel (2015)

detail Tessa Mars (2015)

Er is van al het geld wat ingezameld is na de aardbeving om Port-au-Prince en omgeving weer op te bouwen weinig terug te zien. Een UN rapport heeft uitgewezen dat 91% van het ingezamelde geld Amerika en Europa nooit verlaten heeft maar is blijven hangen bij de Clinton Foundation in Amerika en het Rode Kruis in Europa die het beheer over de gelden voeren. De 9% die uiteindelijk wel geïnvesteerd is, is de speelbal van de lokale overheden die afgekocht worden door de tienduizenden kleine buitenlandse Ngo’s die allen geld krijgen uit die fondsen vanuit Amerika en Europa. Al die buitenlandse Ngo’s werken meer tegen elkaar in dan dat ze werkelijk iets doen en er is weinig sprake van samenwerking met elkaar om echt een vuist te kunnen maken laat staan dat er samenwerking is met de lokale bevolking. Vaak zijn het projecten van ijdelheid, veelvuldig gefotografeerd om terug in Amerika of Europa te laten zien wat er al wel niet gedaan is maar waar hier in Haïti iedereen van denkt wat moet ik er mee? Geef me gewoon weer water uit een kraan of los het vuilnisprobleem of infrastructurele problemen op. Als er al daadwerkelijk iets gerealiseerd wordt zijn het druppels op een gloeiende plaat en zie je het resultaat eigenlijk weer onmiddellijk verdwijnen waar je bij staat. Zo werd er downtown door een buitenlands constructiebedrijf een heel groot nieuw gebouw voor kantoren, winkels en een verdieping met een culturele bestemming gebouwd. Iedereen blij maar na 3 maanden moest het alweer gesloten worden omdat het niet geschikt is voor dit klimaat. Zodra de grote regentijd aanbrak merkte men dat het overal dusdanig lekt dat het pand direct onder water stond en ontruimd moest worden. Geld om deze constructiefouten op te lossen en het gebouw weer opnieuw van elektriciteitsbekabeling te voorzien na de wateroverlast is er niet en dus staat er een leeg nutteloos gebouw wat langzaam weer in verval raakt.

Noailles daarentegen is een succesverhaal en naar ik begrijp vanuit verschillende hoeken, het enige. Ik krijg de indruk dat de betrokkenheid van Eddy een lokaal gerespecteerde kunstenaar en bewoner die hier geboren en getogen is, maar die ook door zijn werk internationaal weet hoe dingen in Europa en Amerika werken, en zich opgeworpen heeft als intermediair tussen de buitenlandse hulpverleners en de bewoners een grote factor is. Succes en vooral het zorgen voor continuïteit heeft alles te maken met of en hoe de bewoners zelf er bij betrokken zijn! De wijk en met name de vereniging van ambachtslieden heeft de tijd genomen om het nut en de economische waarde te kunnen zien van alle nieuwe dingen en veranderingen die buitenstaanders (ook hier vaak zonder overleg vooraf) kwamen brengen en onderling steeds goed te bespreken en is daardoor toch “eigenaar” van het project geworden!

Mijn onderzoek in het Caribisch gebied is mede mogelijk gemaakt door het Mondriaanfonds. Met dank aan Giscard Bouchotte, Tessa Mars en Jean Remy Eddy.