Voorbij de vrijheid, Bob Eikelboom @ Kunstmuseum Den Haag

Beeld: Alice de Groot

Door Marnix van Boetzelaer.

De ontwikkeling van het werk van Bob Eikelboom volg ik al jaren trouw. Tot 6 jaar geleden was ik zijn galeriehouder en hoewel ik nu geen commercieel belang meer in zijn werk heb, praten we nog steeds doorlopend over zijn artistieke ontwikkeling.

Het bezoek dat ik de zondag na de opening bracht aan de eerste grote museale tentoonstelling van Bob Eikelboom was, tot mijn verrassing, als het bezoeken van een feestje, waar je per toeval een paar oude vrienden tegenkomt.

Het getoonde werk beslaat slechts een klein deel van het oeuvre van Eikelboom, dat verder bestaat uit installaties, schilderijen met epoxy, meubels en sculptuur. De getoonde werken zijn allemaal gemaakt door magneten op stalen platen te plakken. Dit ziet Bob zeer kort gezegd als een manier om flexibiliteit binnen de schilderkunst te creëren.

De tentoonstelling oogt fris en speels, als het werk zelf. Niets hangt netjes op een rij, maar werken hangen in hoeken, hoog en laag, boven en onder elkaar. Ik bespeur hier een bewuste keuze. In een museum met prachtige chronologische presentaties, zoals de zalen met Mondriaans werk, zou werk van de afgelopen 8 jaar, keurig op een rij, aan gaan voelen als een soort retrospectief. Hoewel ik Bob graag beschrijf als de Max Verstappen van de schilderkunst zou deze stap, met zijn 30 jaar, toch de plank een beetje mis slaan. Hierin zit wel een deel van de spanning van de tentoonstelling.

Beeld: Alice de Groot.

Graag zou ik het onderscheid willen benadrukken tussen een door de kunstenaar samengestelde show, waarin de meest recente artistieke productie wordt samengebracht tot een enkele uiting, en een museale tentoonstelling, waarin werk van een kunstenaar door anderen wordt geselecteerd en gepresenteerd. ‘Voorbij de Vrijheid’ lijkt geen van beiden, of van allebei een beetje. De insteek van de tentoonstelling; het uitlichten van een deel van het werk van Eikelboom, namelijk het magneetwerk, klinkt erg museaal. Er is een goede introducerende tekst en een mooie grote zaal, er is een vel met de werken, titels etcetera, nog veel musealer dus. Toch lijkt het mij sterk dat de curatoren van het museum deze presentatie zo zouden samenstellen. Eikelboom kennende zie ik direct duidelijk dat de plaatsing vooral zijn werk is geweest.

En werkt deze presentatie? Hoe zou de tentoonstelling zijn als de werken netjes chronologisch op een rij zouden hangen? Er is binnen de acht jaar die de tentoonstelling dekt zeker sprake van artistieke ontwikkeling. Het concept van de magneetwerken is ongewijzigd door de jaren, maar in de uitvoering verschilt er nogal wat. Het vroege werk is grafisch, heel speels maar toch wat statisch. Het recentere werk toont een grotere vrijheid, meer schilderkunst, minder een vleesgeworden alternatief voor Adobe Illustrator. Maar de leek zou de tentoonstellingsgids er bij moeten pakken om het onderscheid te kunnen ontdekken. Het lijkt er dus sterk op dat het museum Eikelboom de mogelijk heeft gegeven om een singulaire uiting te maken met een door het museum afgekaderd deel van zijn oeuvre. Dit klinkt als een recept voor een mislukte tentoonstelling. Dat dit allerminst het geval is is testament voor de gedegenheid van het museum en het talent van Eikelboom.

Alice de Groot.

De titel is goed gekozen. ‘Voorbij de Vrijheid’ vat goed samen waar Eikelboom staat. Hij creëerde een medium op zoek naar vrijheid. Hij vond de vrijheid maar inmiddels gaat het om meer dan dat. Wat er voorbij de vrijheid is wordt aan de kijker overgelaten. Wat direct overduidelijk is is dat er voorbij de vrijheid duizelingwekkend veel mogelijkheden zijn. Het werk in de show is qua medium bondig, maar verder zeer divers.

De tentoonstelling bestaat in zijn geheel uit werken die gemaakt zijn van metalen platen die zijn beplakt met platte vellen magnetisch materiaal. Dit ongebruikelijke en zelfbedachte medium presenteerde Eikelboom voor het eerst in 2014. Als experimentele schilder zocht hij een ruimte binnen de schilderkunst die hem flexibiliteit bood. Het soort van flexibiliteit dat normaal eigen is aan grafische programma’s in de digitale wereld. Hij keek hierbij naar voorbeelden als Matisse (in het werk ook regelmatig aangehaald), en andere grootheden uit de collagekunst.

De spanning die er bestaat tussen de kunstenaar als auteur en de potentiële veranderlijkheid van een magneet op metaal is essentieel in het werk. Het benadrukt een aspect dat in alle schilderkunst aanwezig is; alles dat is, tot de laatste kwaststreek, had ook anders kunnen zijn. Door die keuzevrijheid te onderstrepen dwingt Eikelboom de kijker om extra op zijn composities te letten. Het levert ook een blijvend potentieel tot verandering op. Iedereen kan het werk veranderen zonder het echt aan te tasten. Of dit ook mag (buiten de museale context) laat Eikelboom doorgaans een beetje in het midden. Hiermee zaagt hij op een moedige manier aan zijn eigen artistieke stoelpoten.

Bij het werk ‘Wolly’s Kleedje’ wordt speels met die veranderlijkheid omgegaan. Het werk toont een patroon dat doet denken aan jaren 60 behang. Speels, druk, maar ook rigide en herhalend. Door die herhaling verliezen de magneten eigenlijk de mogelijkheid om ergens anders te zitten, dan werkt het patroon immers niet meer. Over aan de eigen stoelpoten zagen gesproken!

WOLLY’S KLEEDJE, 2022 Magneten op staal, acryl en vernis Courtesy de kunstenaar en Galerie Fons Welters, Amsterdam. Beeld: Alice de Groot

De verscheidenheid aan uitkomsten van zijn experimenten met dit zelfbedachte medium toont goed dat hij al wat jaren bezig is. Zoals gezegd zijn de eerdere werken wat grafischer van aard, de nieuwere werken zijn veel diverser. Je ziet dat de kunstenaar geniet van de mogelijkheden die hij in zijn micro-medium heeft geschapen en deze steeds verder onderzoekt. De diversiteit valt ook op, niet alleen tussen nieuwe en oude werken.

Daarnaast valt de afwerking op. Eikelboom heeft heel goed de balans gevonden tussen ruw handwerk en afwerking. Een paar extra handelingen zouden het werk erg gelikt kunnen maken. Denk aan de vorm van perfectie die zo eigen is bij het werk van bijvoorbeeld Donald Judd of Anish Kapoor. Deze afwerking heeft een enorme esthetiek maar geeft het werk wel iets onpersoonlijks en iets poenigs. Bij de magneetwerken zie je de hand van de maker, het laswerk, krassen van de slijptol, dit versterkt de connectie met de schilderkunst. Het werk is vervaardigd.

Ook is er in het werk genoeg ruimte over voor schilderkunstig gebaar. Sommige werken bestaan volledig uit voorgedrukte magneten, maar in de meeste werken zit wat echte verf. Ook fotografische fragmenten en zelfs golfkarton komen terug. Leuk is dat het schilderkunstige gebaar totaal geen voetstuk krijgt in het werk. Het is slechts één van de beeldende expressievormen die Eikelboom lukraak lijkt toe te passen. Toch is een van de meest toegankelijke werken in de show, met vette knipoog naar Picasso, ook een van de meest schilderkunstige. Het werk draagt de dromerige titel “Boots in the Air, Fish on the Ground, Birds in the Sea, Hands on the Hips, as the Ship Sinks”.

Bob Eikelboom, Boots in the Air, Fish on the Ground, Birds in the Sea, Hands on the Hips, as the Ship Sinks, 2018, Magnets, acrylic on steel, AkzoNobel Art Foundation. Beeld: Kunstmuseum Den Haag

Ik spreek graag over het eigen medium, toch wenst Eikelboom zich graag te voegen naar de mores van de schilderkunst. In het werk wordt rustig gerefereerd naar de groten der Schilderkunst, De Kooning, Matisse, Picasso. Het blijven schilderijen. Moeten ze als schilderijen hun kwaliteit ontlenen aan hun ongebruikelijke medium of blijven ze overeind als ze puur als schilderkunst worden beoordeeld? Uiteindelijk is daar geen objectief antwoord op. De schilderijen komen nadrukkelijk voort uit de wens om zorgvuldig een compositie te bouwen, om dus zo optimaal mogelijk te ‘schilderen’. Werken zoals hierboven, waar de magneten zich niet houden aan de randen van het werk, of “Summum Bonum” waarin leuk wordt gespeeld met twee formaten en hoofden die antiruimte lijken te suggereren, laten goed zien hoe groot de mogelijkheden zijn. Daardoor neem je de beperkingen van het medium, de werken blijven koud en hard en wat grafisch, graag voor lief.

Bob Eikelboom, Summum Bonum, 2018, Magneten op staal, acryl en vernis Courtesy de kunstenaar en ING Bank Art Collection, Amsterdam

Toch ligt hier een valkuil. Het werk is zo eigen en zo anders dat schilderijen die zich totaal niet aan hun eigen kaders houden, of waar laag over laag gaat en ijskastmagneetletters worden gebruikt totaal niet opvallen door juist deze aspecten. Door de eigenheid van het medium valt te weinig op hoe ongebruikelijk en origineel de werken zijn. Het kost echt moeite om ze volledig vanuit de schilderkunst te benaderen. Daardoor doen ze zichzelf wellicht wat tekort.

Wat deze show maakt is de bondige selectie van dat ene aspect van Eikelbooms praktijk. Dit maakt de show maar laat de rest onderbelicht. In een ideale wereld had het kunstmuseum nog drie zalen beschikbaar. Één voor epoxywerken, één voor installaties en één voor zijn meubels (die eigenlijk sculpturen zijn). Ik vrees dat we daarvoor toch echt zijn retrospectief moeten afwachten.

Bob Eikelboom, Voorbij de Vrijheid is te zien tot 15 Januari in het Kunstmuseum in Den Haag.
kunstmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/bob-eikelboom