Ik arriveer midden in het carnaval geweld in Rio. De carnavalsdagen zelf blijken niet veel anders dan de feestjes waar dan ook, hier heten ze Bloco’s. Visualiseer Limburg of Brabant, drank, brallende mensen van god los, die aan het dansen zijn maar dan niet op smartlappen of hoempa muziek maar op samba, niet binnen maar buiten, en met veel minder kleren aan want het is hier op de dagen dat het meevalt 38 graden, en dan honderd keer meer mensen want Rio is een miljoenenstad!
Carnaval en samba zijn een doorn in het oog voor de rechtse christelijke conservatieve politici in Brazilië. Zo weigerde de nieuwe burgermeester van Rio voor het eerst in de geschiedenis het carnaval te openen en ook de net geïnstalleerde President Bolsonaro moet niets moet weten van het carnaval en samba en wil het weer, net als in de tijd van na de afschaffing van de slavernij, verbieden. Samba de Roda staat nota bene sinds 2005 op de Unesco erfgoed lijst! Als stemmingmakerij plaatste Bolsonaro een filmpje op Twitter van een publieke golden shower scene in Sao Paulo. Op zijn vervolgvraag “Wat is een golden shower?” gaven Twitteraars ad rem antwoord met deze cartoon.
Een lekker begin dus voor de kersverse president… Vandaag (18 maart) en morgen ontmoet hij in Amerika de nieuwe bondgenoot Trump. Rechts ja, maar drie huwelijken met diverse buitenechtelijke relaties verder, met als favoriete hobby vrouwen in het kruis grijpen en fervent liefhebber van de door Bolsonaro verguisde golden showers niet echt het toonbeeld van Christelijk conservatisme… En wat te denken van Brussel met hun sinds 1618 geliefde baken Manneke Pis, lijkt me een “it’s complicated” situatie. Net als de ontluikende liefde met Rutte en de Nederlandse rechts christelijk conservatieve regering. Want hoe aanvaardbaar is ons rechtssysteem dat een pro golden shower uitspraak deed in onze Vaderlandsche Golden Shower Art Gate?
- Andres Serrano / poster Groninger Museum
Maar terug naar het carnaval. De foto’s en video’s die wij normaal gesproken zien in de media zijn niet van de bloco’s maar van de speciale parade dagen waar samba scholen zich presenteren. Die had ik dus net gemist. Het carnaval heeft anno 2019 drie dagen parade met iedere dag zo’n tien samba scholen die zich presenteren en in competitie zijn. Gelukkig kwam het dus toch nog goed want daar wordt dan de top zes uit gekozen die dan nog een keer paraderen op de zaterdag na carnaval, daar gaan we heen!
- Sambadrome
Dat blijkt achteraf beter, de parades zijn ‘s nachts (overdag zou iedereen, deelnemers en publiek, ter plekke onder de brandende zon bezwijken van de hitte vermoed ik) en een nacht is ook wel genoeg. Ik kan deze dag echt wel aanraden want dit zijn de winnaars dan zie je dus de best of the best. Het eerste vuurwerk waarmee een school wordt aangekondigd begint om 21.00 uur en om 06.00 uur zondagochtend samba-den we achter de winnaar aan de Sambadrome Marquês de Sapucaí, in 1983 ontworpen door Oscar Niemeyer, uit.
Deze parade in Rio is inderdaad echt wel next level. Een samba school op het niveau van de winnaars heeft zo’n 5000 leden per school die meedoen aan de parade. Ze kiezen een thema wat je kan zien als een boek dat je gaat lezen. Er zijn dan zo’n 10 “hoofdstukken” die allemaal een eigen paradewagen hebben, daar zitten dan per hoofdstuk weer zo’n 10 groepen in met allemaal andere kostuums die iets uitbeelden wat bij het hoofdstuk en de paradewagen past. Dus dat, en dat dan deze ene nacht keer zes, er trokken dus 30.000 gekostumeerde mensen en zo’n 30 parade wagens aan ons voorbij, echt wel waanzinnig.
De parade gaat dus per school en daar tussen is er dan een 15 minuten pauze. Het begint met een enorm vuurwerk en dan formeert het voorste gedeelte zich. De band loopt binnen en presenteert zich met de specifieke samba voor dit jaar van de school en gaat dan weer terug en staat dan aan de zijkant. Dan komt de eerste paradewagen binnen met een introductie van het thema en zo gaat het dan door. De band komt dan later weer terug de Drome in, in het midden van de parade van de specifieke school. De paradewagens zijn enorm het beweegt, maakt geluid, er zijn vuurspuwende draken, galopperende paarden, grafstenen waar zombies uit komen, vliegende heksen, piraten, en wagens met hele watervallen in het regenwoud. Dat alles met als score de jaarlijkse samba hit.
Sommige scholen zijn zo groot dat van het begin tot het eind niet eens in de Drome past in zijn geheel, terwijl die bijna een kilometer lang is. Per school hebben ze een uur om er door heen te trekken. Als ze het langer maken, krijgen ze minpunten bij de beoordeling. Aan het eind direct achter de school loopt de schoonmaak groep die maakt de straat schoon en dan komt een volgende school. Ik moet zeggen dat het een geweldige geoliede organisatie is, ik ben totaal onder de indruk!
- Schoonmakers in formatie (eerste groep)
Het publiek – er passen zo’n 100.000 mensen in de Sambadrome – feest op de tribunes (toegang prijzen variëren van 50 tot 500 euro), en aangezien het de hele nacht duurt, komt iedereen dus met voldoende eten en drank in koelboxen en dat is toegestaan naast de stands en de door het publiek lopende verkopers van koude dranken. Iedere school heeft dus zijn eigen jaarlijkse samba en de teksten staan in een programmaboekje, zodat iedereen mee kan zingen, tegen de tijd dat het de parade van de winnaars is kent iedereen die liederen uit zijn hoofd en zingt die uit volle borst mee, echt indrukwekkend!
Winnaar van 2019 is de bekende samba school Estacao Premiera de Mangueira die dit jaar de internationale pers haalde en overal op sociale media te zien was met een uitgesproken politieke protest optocht. Ik begrijp van Carioca (lokale bewoners) dat zodra de sociale politieke situatie in het land een kookpunt bereikt je het verzet en protest tijdens carnaval in de parades terugziet.
- Vaderlandse Geschiedenis gedekolonialiseerd
De net geïnstalleerde rechts christelijk conservatieve regering van oud militair Bolsonaro is weer zo’n moment. Zijn partij is er voor de Euro-Brazilianen, en daarbinnen alleen die groep die normaal doen zeg maar… Zo trok de regering direct na het aantreden fel van leer. Tegen de LGBTQ+ gemeenschap waarop de enige gay parlementariër na oneindig veel doodbedreigingen besloot zich niet alleen zich terug te trekken maar zelfs het land te verlaten. Tegen de oorspronkelijke (autochtone) bevolking die jaren terug als natuurbeheerders aangesteld zijn door de regering in de beschermde gebieden van de Amazone en die nu door de nieuwe regering op non-actief gesteld worden en waar grond van onteigend dreigt te worden ten gunste van Euro-Braziliaanse groot grondbezitters (veehouders). Als Europa het klimaat zo belangrijk vind, nadat ze zelf thuis alles weggehaald hebben voor hun eigen vooruitgang, moeten ze maar een compenserende milieubelasting betalen aan Brazilië en andere gebieden om de longen van de wereld te behouden (eerlijk is eerlijk daar zit in principe dan wel weer wat in!). Tegen de arbeidersklasse, de vooral zwarte bevolking waar vorig jaar de fataal neergeschoten wethouder Mariëlle Franco zich hardnekkig voor bleef inzetten.
Het protest hiertegen zagen we voorbijtrekken bij Estacao Premeira de Mangueira, de winnaar van 2019, in een gedekolonialiseerde herschreven geschiedenis “boek” van het land met daarin hoofdrollen voor helden uit de oorspronkelijke en zwarte gemeenschap en een ode aan de vermoorde wethouder Franco. Daags na carnaval bleek deze moord door een militie uitgevoerd te zijn waar Senator Flavio Bolsonaro, een van de zonen van President Bolsonaro, ook aan gelieerd is.
- De leus Orde en Vooruitgang (Ordem E Progresso) van de Braziliaanse vlag herschreven met “Autochtonen, Zwarten en Arbeiders” (Indios, Negroes E Porbres)
- Mariëlle Franco vlag
Mocht je tijd (een uur) hebben en nieuwsgierig zijn, hier de hele Mangueira optocht, de winnende Samba school 2019!
https://www.youtube.com/watch?v=Nz3aJJVlRXU
Carnaval en samba daar zit dus toch wel veel meer achter dan de schuddende blote billen die wij buiten Brazilië in de media en in reisgidsen voorbij zien komen. Ik ga naar het Museu de Arte do Rio (MAR) waar ze op het moment de tentoonstelling “Een “Rio” met vele zijrivieren” hebben over de geschiedenis van de samba.
De samba mag dan bekend zijn en nu vooral geassocieerd worden met het carnaval in Rio, de oorsprong ligt in Bahia en de Afro-Braziliaanse bevolking aldaar. In de 17e eeuw was samba een informeel samenzijn waar men danste na een Candomblé dienst, een religie die zijn oorsprong vind in Afrika en met de trans-Atlantische mensenhandel in Brazilië terecht gekomen is. De diensten en informele bijeenkomsten vonden plaats in de huizen / op de erven van de Mãe-de-Santo (=priester/imam/dominee) van Candomblé die Tia (Tante) genoemd wordt.
- Tia Baiana in Rio
Eind negentiende eeuw, rond de afschaffing van de slavernij (1888), kwam samba zo met de “Tia Baianas” in de arbeiderswijken in de heuvels van Rio terecht.
- Eerste gedocumenteerde samba Pelo Telephone (1916) gecomponeerd in Rio.
In 1929 organiseerden de eerste samba scholen, waaronder ook Mangueira de winnaar van dit jaar, een parade tijdens het carnaval in Rio (een van oorsprong wijn oogstfeest dat in 1840 maskerade introduceerde). In 1930 werd samba volledig door de staat erkend en vanaf dat moment worden samba scholen structureel door de staat gesubsidieerd. Pas in 1970 werd Candomblé volledig erkend, na eeuwenlange tegenwerking van de Katholieke Kerk).
Samba en het carnaval werden in de jaren 1930 – 60 als middel ingezet om het beeld van een homogene Braziliaanse nationale identiteit te creëren die nu door de buitenwereld wereldwijd geaccepteerd is en vanaf de jaren zestig krijgen samba muzikanten nationaal en internationaal sterrenstatus.
Samba sterren
- Cartola en Nelson Cavaquinho, samba sterren en mede oprichters van Manguiera (1928).
Maar als je even alleen maar wrijft over de oppervlakte komen direct de raciale, klasse en sociaaleconomische problemen aan de oppervlakte en blijkt die homogene nationale identiteit ver te zoeken. Vanaf de jaren zestig tot negentig, onder militaire dictatuur, werd carnaval een platform voor protest zoals de in het museum getoonde parade “Ratten en Gieren” die werd gecensureerd door de militairen maar waar de school toch de parade liep.
- Ratten en Gieren
- Ratten en Gieren
- Censuur in samba teksten tijdens militaire dictatuur
De tentoonstelling in MAR laat de hele bovenstaande geschiedenis zien inclusief oude posters waarvan onze geweldige gids Cassia – een educatie medewerker van het museum me genereus aangeboden door de persafdeling omdat alle displays in het Portugees zijn – van aangeeft dat het taal- en beeldgebruik vandaag de dag als racistisch beschouwd worden.
- Samba poster: Je kan je negerhaar niet verbergen (je kan je afkomst niet verbergen).
Je krijgt veel informatie in de tentoonstelling, net als bij mijn vorige bezoek is het naar mijn smaak wel weer te volgepropt, maar het geeft een goed inclusief overzicht. Tegelijkertijd blijft de tentoonstelling jammer genoeg wel steken in het verleden en maakt niet de verbinding naar de actualiteit en de problemen die er (nog steeds) zijn in Rio en ook zijn weerslag hebben op carnaval en samba. Zo is er bijvoorbeeld niets terug te zien over de eerste zwarte (preto) Samba Koningin die een aantal jaren geleden gekozen werd in de competitie voor GLOBO, de grootste nationale Televisie zender gevestigd in Rio. Dat was een zeer kort leven beschoren na extreem raciale haat reacties haalde GLOBO haar in no time van de buis en verving haar zonder uitleg met een –niet gekozen- koningin van kleur (pardo).
- MAR-gebouw
Een Rio met vele zijrivieren is nog te zien t/m April 2019
Museu de Arte do Rio
Praça Mauá, 5, Centro.
CEP 20081-240 – Rio de Janeiro/RJ.
Telefoon: + 55 21 3031 2741
Openingstijden: dinsdag tot zondag 10.00 – 17.00 uur.
Toegang: R$20 (ca. 5 euro) en gratis op dinsdag
Metro naar Uruguaiana Station dan is het 10 minuten lopen.
Tegenover MAR is ook het Museu do Amanha (Het museum van Morgen) dat opende net voor de Olympische Spelen, een museum voor wetenschappen met tentoonstellingen over de mogelijkheden in de toekomst.
Met dank aan mijn gastvrouw Nina Jurna, ook voor de achtergrondinformatie over Brazilië (ze is NRC correspondent Zuid-Amerika/Caribisch gebied en ik krijg zo dus heel veel te horen van haar ook over wat er hier allemaal aan de hand is dat had ik anders vermoedelijk nooit geweten want ik spreek/lees/schrijf helemaal geen Portugees.)
Damn fine visueel leesfeest weer Sasha! Je overtreft jezelf. En dan nog tijd vinden om het uit te tikken tussen/na al het feesten door?!